Christelijke plantensymboliek

In de middeleeuwen ging men van de gedachte uit, dat God alles geschapen en geordend had volgens een vast plan. Het was de voornaamste opdracht van de mens om te zorgen dat dit plan op aarde uitgevoerd werd. Dat dit in de praktijk zo vaak mislukte, werd uitgelegd als het gevolg van de zonde van Adam en Eva, waardoor de duivel er steeds weer in slaagde om de mens af te leiden van dat smalle, smalle pad dat naar het Heil voert.
Alle verschrikkingen van de middeleeuwen werden dan ook gezien als straf van God, omdat de mens faalde in de goddelijke opdracht. Nu was het de taak van de kerk om de goddelijke opdracht te interpreteren en steeds weer opnieuw aan alle lagen van de bevolking uit te leggen.
Dit deden ze o.a. via de architectuur en de beeldende kunst. Het was daarbij van het grootste belang, dat alle beelden duidelijk herkenbaar waren en duidelijke taal spraken, geheel in overeenstemming met de iconografische traditie. Alles lag vast, ieder thema, alle symboliek, of het nu ging om kathedralen, beeldhouwkunst, gebrandschilderde ramen, altaarstukken of wandtapijten. Zo betekende de naar boven geopende bloemkelk op kapitelen in kerken een verwijzing naar het ontvangen van Gods gaven, van de vreugde over de natuur in het paradijs, maar ook van de vergankelijkheid van alle aardse schoonheid die pas in de tuin des hemels duurzaam kan zijn! De symboliek was gebaseerd op de Bijbel , apocriefe boeken, geschriften van de kerkvaders, geïllumineerde handschriften en vooral de Legenda Aurea.
De bloemensymboliek was hiervan een onderdeel en o.a. vastgelegd door Augustinus, Hiëronymus, Bernardus van Clairvaux en Honorius van Autun. De bloemen die afgebeeld werden, moesten de gelovige extra wijzen op de betekenis of de bedoeling van de voorstelling. Soms ook was de aanwezigheid van bepaalde anti-diabolische bloemen duidelijk bedoeld om het kwade te weren..
Aan zeer veel van deze planten kende men helende krachten toe, waardoor ze ook een symbolische, of anti-diabolische waarde kregen. Alle genezende planten waren fundamentele symbolen van het eeuwige heil. Als zodanig werden ze afgeschilderd op altaarstukken en panelen met Bijbelse voorstellingen in de kunst van de Middeleeuwen en Vroeg-Renaissance. Planten, die dikwijls aan de voeten van Maria afgebeeld werden, zijn de zogenaamde Mariaplanten. Al deze planten onderscheiden zich door hun geneeskrachtige eigenschappen of lekkere geur. Ook kleine, laag-bij-de-grond groeiende plantjes werden gerekend tot de Maria-planten, omdat ze door hun bescheiden groei de Nederigheid van Maria symboliseerden. Nederigheid werd in de middeleeuwen gezien als de wortel, waaruit alle andere deugden voortkwamen! Prachtig zijn de talloze luiken, panelen en schilderijen, waarop Maria op een zodenbankje zit met het Christuskind op schoot en een haag van rode en witte rozen achter zich.

Detail van een retabel dat zich bevindt in de Dominikaner kirche in Colmar (de Elzas, Frankrijk).
Aan de linkerzij van Maria staan muurbloemen die al verwijzen naar de opstanding van Christus.
Vanaf de vroegste tijd had de ROOS een functie in de christelijke symboliek, waarbij de rode bloem het bloed van de martelaren aanduidde en de witte de zuiverheid, in het bijzonder die van de Maagd, die ook de ‘roos zonder doornen’ genoemd werd. Het beeld van de tuin zelf is ontleend aan het Hooglied. De daarin genoemde ‘hortus conclusus’, de ‘afgesloten hof; werd als een symbool van Maria’s maagdelijkheid gebruikt.


Aan haar voeten ziet U meestal viooltjes, madeliefjes, aardbeien en akeleien. Alles op een dergelijk schilderij is symbolisch en niets staat er zomaar.

Ook andere beelden uit het Hooglied, zoals “…. gij zijt als een lelie tussen de doornen….” zijn Mariasymbolen geworden. De witte lelie is hèt symbool van haar zuiverheid en ontbreekt zelden op taferelen van de Annunciatie
Dezelfde lelie komen we ook tegen op voorstellingen van het Laatste Oordeel. Uit de mond van Christus steekt een zwaard als symbool van de gerechtigheid, gericht naar de kant van de hel, en een lelie als symbool van barmhartigheid, gericht naar de kant van de hemel. Verder is de lelie het attribuut van verschillende heiligen, zoals Dominicus, Bernardus van Clairvaux, Antonius van Padua, Jozef (de bloeiende staf!), Clara en Catharina van Siena.


Heel algemeen kun je stellen, dat drie-lobbige blaadjes verwijzen naar de Heilige Drie-eenheid, bloemen met vier kroonblaadjes naar het kruis, vijf blaadjes naar de vijf wonden van Christus, puntige blaadjes naar de lans, waarmee Jezus aan het kruis in zijn zijde gestoken werd; donkere vlekken of rode twijgen zijn ontstaan uit het bloed van Jezus, maar witte vlekken zijn de druppels melk die Maria gemorst heeft tijdens het voeden.


Traditionele bloemen, afgebeeld op tapijten en in de randversieringen van getijdenboeken zijn anjers, akeleien, kamille, madeliefjes, goudsbloemen, muurbloemen, korenbloemen, viooltjes, lelietjes der dalen, meiklokjes, weegbree, rozen en de lelie.

Aardbeien op talloze retabels of in de randversieringen van middeleeuwse handschriften symboliseerden nederigheid, maar ook de Drieëenheid, nl. het blad dat uit drie delen bestaat. De vruchten zouden het feestmaal der Zaligen in het Hemelse Paradijs zijn!
Aan de linkerzij van Maria staan muurbloemen diie al verwijzen naar de opstanding van Christus.

De bloemen:
In het midden staat een vaas met een blauwe iris en madonna-lelie, beide typische Maria-bloemen.
Op de vergroting van de foto ziet U aan de voeten van Petrus aardbeien en leverbloempjes staan, daarnaast hondsdraf , koekoeksbloem en vergeetmijniet. Rechts van de vaas ziet U ereprijs. Ereprijs was zó geneeskrachtig, dat men het vroeger Herba sacra noemde (=heilig kruid). Een aftreksel van ereprijs en ijzerhard werd gebruikt bij de pest. Naast de ereprijs staat polygonum persicaria (perzikkruid), dan de hoek om weegbree en geum. Al deze planten stonden bekend als helend (of heilzaam) en waren fundamentele symbolen van het eeuwige heil en dus anti-diabolisch.

Cosmas en Damianus waren volgens de legende tweelingbroers, artsen die zonder beloning iedereen hielpen en tenslotte voor hun geloof stierven tijdens de christenvervolging onder Keizer Diocletianus. Zij waren de patroons van de Medici en komen daarom veel voor in de florentijnse schilderkunst, met name die van de 15e eeuw. Hun voornaamste rol was die van beschermer tegen ziekte, in het bijzonder de pest. Om die reden zijn de meeste afbeeldingen votiefschilderijen, vervaardigd als dankbetuiging. Zij houden meestal een doos met zalf vast, een lancet of andere chirurgische instrumenten en een enkele maal een stamper en vijzel .
Volgens de Legenda Aurea zetten zij eens een been af en hechtten aan de stomp het been van een Moor. Toen de patiënt bijkwam, bemerkte hij dat hij een wit en een bruin been had. Cosmas en Damianus werden in zee geworpen, gekruisigd en gestenigd, maar overleefden dat alles. Men wierp hen in het vuur maar zij bleven, net als Agnes, ongedeerd door de vlammen. Uiteindelijk werden ze onthoofd.

De verering van Antonius vond in het westen ingang door de kloosterorde van de Antonieten, die in 1095 door de Franse edelman Gaston te St.- Didier-de- la-Motte, waar zijn relieken sinds de 10de eeuw bewaard werden, gesticht werd uit dankbaarheid, omdat zijn zoon van een hevige ziekte, die heilig vuur of St.- Antoniusvuur genoemd werd, genezen was. Deze orde onderhield in de periode van haar grootste verspreiding 369 hospitalen.
Zijn grote populariteit dankte de heilige aan het feit dat hij vereerd werd als patroon tegen besmettelijke ziekten van mensen en vee. Hij behoorde tot de PESTHEILIGEN.

De Eenhoorn was een fabeldier, een soort paard met een rechte hoorn op het hoofd. Het gold als geheimzinnig symbool van vrouwelijke kuisheid, symbool van reinheid en kracht, en middeleeuwse miniaturen en tapisserieën laten zien dat hij slechts met behulp van een reine maagd gevangen kan worden, in wier schoot hij vol vertrouwen wegkruipt, waarna hij dan door de jagers gevangen wordt en moet sterven. Dit wordt als symbool van de ontvangenis van Jezus Christus door de maagd Maria opgevat, alsook van de latere kruisdood van de Verlosser. De aankondigende engel Gabriël wordt wel als jager voorgesteld , die de ‘kostelijke Eenhoorn’ opdrijft naar de maagd, bijgestaan door jachthonden, die “Geloof, Hoop en Liefde’ heten, of naar de kardinale deugden Waarheid, Rechtvaardigheid, Vrede en Barmhartigheid vernoemd zijn. Maria zit daarbij in de besloten tuin (hortus conclusus) of een rozenhaag. Soms is de Eenhoorn vastgebonden aan een granaatappelboom in de besloten tuin. De granaatappelboom is ook een kuisheidssymbool van Maria, de vrucht is symbool van vruchtbaarheid.
De christelijke verklaring van de symboliek van de Eenhoorn gaat terug op sagen uit de Oudheid en op stichtelijke vroeg-chriselijke teksten, die later met de nodige versieringen in de middeleeuwse dierenboeken (bestiaria) figureerden.

De hele voorstelling is afgebeeld op zogenaamde ‘mille-fleurs‘-tapijten. Na enig turen zult U ontdekken dat er o.a. staan: Madonna-lelie, iris, anjers, lelietjes-der-dalen, vrouwenmantel, gevlekte aronskelk, viooltjes, Mariadistel, ereprijs en kamille. Het zijn allemaal bloemen, die in de middeleeuwen golden als Mariabloemen.

Dit kleine, maar veelbesproken paneel toont ons Maria in een boek bladerend. Het Jezuskind aan haar voeten tokkelt op een psalterium van een type dat ook Hans Memlinc schilderde. De H. Cecilia houdt het instrument vast. Van de twee andere heilige vrouwen plukt de een kersen (de heilig Dorothea) en schept de andere water met een gouden lepel. Rechts onderhoudt een engel zich met twee rijke jonge mannen.

De schilder was behalve planten- ook vogelkenner. De kleurigste heeft hij uitgekozen: IJsvogel, Hop, Wielewaal, Puttertje, Roodborst, Koolmees, Klapekster en Goudvink.

Ter ere van de moeder Gods is de hele ommuurde tuin gestoffeerd met enige van de populairste planten uit symboliek en volksgeneeskunde.
Aan de voet van Maria en Cecilia de nederigste kruiden: viooltje, sleutelbloem, lenteklokje, bosaardbei, madelief, margriet, lelietje-der-dalen. Onder dat kleingoed langs de bron zijn de weegbree, ereprijs en paarse dovenetel te vinden. Langs de muur groeit een roos, salie, prikneus, judaspenning, muurbloem, Duitse lis en rood- en witbloeiende heemst. Geheel rechts -als enige niet wilde West-Europese soort - de witte lelie, vast symbool van Maria’s maagdelijkheid. Op de voorgrond, achter de akelei en rustend op een bed van maagdenpalm, een dood reptiel, mogelijk als een toespeling op het bezworen kwaad in dit zo paradijselijk en innig tafereel.
Het voorkomen van zoveel heilzame planten die ten dele als Mariaplanten zijn op te vatten, illustreert, hoe de wilde flora als belangrijk werd ervaren. Het behoeft geen betoog, dat nog maar een klein deel van de door deze meester gekozen planten in de wilde flora van onze industrielanden optreedt. ( Uit: Langs ‘s Heren wegen, door Ton Kwinkelenberg)

In deze middeleeuwse, Hemelse tuin ziet men: witte druiven, granaatappelen , vlier, egelantier, vijg (grote struik) op de achtergrond en daarvoor van links naar rechts: valeriaan, rode anjers, wilde aardbeien, waarachter dalkruid, boerenwormkruid, Salomonszegel,
en in het gras: nachtviolier, steenbreek, paardebloemen, een bladrozet van weegbree en rechts blad en bloem van de stinkende gouwe.
Al deze bloemen hebben een speciale betekenis. Soms omdat ze heilzaam zijn, soms ook door hun geur (lekker ruikende planten werden gehaat door de duivel!) of door de vorm van blad of bloem. In het algemeen was het zo, dat drie-lobbige bladeren duidden op de Drieëenheid, alles met ‘vier’duidde op het kruis of de vier evangeliën, ‘vijf’ op de vijf wonden van Jezus aan het Kruis, wit op de onschuld van Maria en blauw op haar trouw of het duidde op de hemel, rood duidde op het bloed van Christus en witte vlekken waren ontstaan uit de melk van de zogende Maria! Laag-bij-de grond-groeiende plantjes waren symbool van Nederigheid, en deze deugd was de allerbelangrijkste!

Valeriana officinalis was zeer geneeskrachtig en werd aangewend tegen de pest. De walgelijke reuk en de stompe wortel zouden ontstaan zijn, doordat de duivel uit woede over de heilzame werking een stuk van de wortel heeft afgebeten en de plant verontreinigd!

Weegbree is een plantje dat nooit vertrapt kan worden. Het is dan ook symbool voor standvastigheid in het geloof. In de kunst soms afgebeeld bij de Heilige Familie als symbool van nederigheid. Werd in de volksgeneeskunst gebruikt tegen giftige beten.

Paardebloemen komen op middeleeuwse schilderijen vaak voor als symbool van rouw, gemakkelijk te herkennen op schilderijen van de Kruisiging door vroege Vlaamse en Duitse kunstenaars. De paardebloem komt soms voor in onderwerpen die verband houden met de Passie, zoals ‘Noli me tangere’ en H. Veronica.

De druif is één van de gezegende vruchten van het beloofde land (Deut. 8:8). Het is symbool van zegen.
In de bijbelse verhalen wordt Israël vaak vergeleken met een wijnberg en een wijnstok . In het Nieuwe Testament zegt Jezus dat Hij de ware wijnstok is (Joh. 15 : 1).

Ook hier lelietjes-der-dalen aan de voeten van H. Veronica en paardebloemen die verwijzen naar het Lijden van Christus. De bloemen op het linker paneel zijn moeilijk te herkennen. Waarschijnlijk betreft het o.a. een goudsbloem.
Bladzijde uit een Engels getijdenboek, voorstellende Maria-ten-Hemelopneming en haar Kroning. In de randversieringen witte bloemen die duiden op haar maagdelijkheid. Al deze bloemen zijn typische Maria bloemen.

Deze bladzijde is het begin van de Litanie van de Heiligen.
Het vertelt een historische gebeurtenis:
In februari 590 na C. was Rome getroffen door de Pest, waardoor bijna alle inwoners gestorven waren. De juist verkozen paus, Gregorius de Grote, leidde een grote processie naar de St Pieter om te bidden voor het einde van de plaag, en de aartsengel Michaël verscheen bovenop het kasteel Sant’Angelo, met het zwaard zwaaiend, ten teken dat de gebeden van de paus verhoord waren!

De randen van deze bladzijden zijn versierd met vele bloemhoofdjes, karakteristiek voor de Gentse- en Brugse school van de laat 15e en vroeg 16e eeuwse miniatuurkunst. Deze miniaturen vormen het begin van de grote Litanie, waarbij vele van de belangrijke heiligen aangeroepen worden. De eerste woorden zijn Kyrie eleison.

Het Lelietje-der-dalen wordt vaak afgebeeld aan de voeten van het Christuskind, bij de Madonna en bij afbeeldingen van de “Jongste dag”, aan de kant der rechtvaardigen. Het werd beschouwd als een Christusattribuut en symboliseerde het Heil der wereld. Het is ook een Mariabloem vanwege de geur. De Akelei symboliseert haar ootmoed bij het aanhoren van de Boodschap. Ook kan het melancholie symboliseren.


Detail van de Aanbidding van de Herders van Hugo van der Goes. Ook hier Akeleien, tevens Irissen (Zwaardlelies) die verwijzen naar de Smarten van Maria en Lelies die verwijzen naar de Kruisiging.


Weegbree
(Plantago major en plantago lanceolata L.)
De Symboliek:
Weegbree is een plantje dat het overal doet, zelfs op paden waar veel op gelopen wordt. Daarom wordt het in Engeland ook wel ‘way bread’ genoemd en het werd het symbool van het veel-betreden pad van de mensheid die zoekt naar de weg van Christus.
-De plantago lanceolata kreeg zijn naam door zijn puntige bladeren, die deden denken aan de speer die in Jezus zijde gestoken werd, toen hij gekruisigd werd. Daarom symboliseert deze plant het Lijden van Christus.
-Omdat het een algemene en nederige plant is, werd hij door Italiaanse Renaissanceschilders afgebeeld op schilderijen voorstellende de Nederigheid van Maria of van de Heilige Familie.
-De plantago heeft 7 bladeren, dus net als de akelei, symboliseert hij de 7 Gaven van de Heilige Geest.
-De plantago had soms echter een geheel tegengesteld symbool, nl. van steriliteit, omdat volgens Plinius, een drank van deze plant steriliteit kon veroorzaken.
-Verder werd de plantago beschouwd als een plant die al het Kwaad weerde en daarom was het ook het symbool van de Verlossing.

Goudsbloem
(Calendula Officinales L.)
(De bloem van O.L.V. op 25 maart = Mariaboodschap)
Aangezien de goudsbloem het zonlicht volgt, werd ze o.a. een symbool van gehoorzaamheid.
In de middeleeuwen voegde men dikwijls de naam van de Maagd Maria toe aan iets dat mooi of nuttig was, vandaar de naam Marygold. De goudsbloem was één van de middeleeuwse symbolen van de H. Maagd.
In de kunst staat de goudsbloem niet alleen symbool voor droefheid en bezorgdheid, maar ook voor rijkdom.

Lijst van Christelijke symboliek van planten en bloemen

(Lijst, gekregen van Rieneke Touber, met enkele eigen aanvullingen)

Lelie: Maagdelijkheid
Wijnstok: Joh.15:1 en 5 “Ik ben de ware wijnstok en Mijn Vader is de landman / Ik ben de wijnstok, gij zijt de ranken ... Christussymbool.
Hyssop: Psalm 51 : 9 “Ontzondig mij met hyssop, dan ben ik rein”
Jacobsladder: Op kribbeafbeeldingen, Christus als verbinding tussen God en wereld. Ook Jacobs’ droom.
Valeriaan: De beste nardusolie kwam uit Tarsus en werd gewonnen uit een bepaald soort valeriaan. Zalving in Bethanië.
Klimop: Symbool van onvergankelijkheid en trouw. Het leven in Christus dat altijd groen blijft.
Vrouwenmantel: Een geneeskrachtige plant in de vorm van een (O.L.V.)manteltje. Mariaplant
Perzikkruid: In de legende een plant die onder het kruis stond en Christus’ bloed opgevangen heeft, vandaar de donkere vlekken op het blad. Christusplant.
Akelei: Het gebogen bloemhoofdje verbeeldt de ootmoed van Maria bij het aanhoren van de boodschap van Gabriël. Soms wijst het op de zeven gaven van de Heilige Geest.
Aardbei: Het blad bestaat uit drie delen: Vader, Zoon, H. Geest.
Mariadistel: de witte vlekken op de bladeren zijn volgens de legende van de melk van Maria. Andere distels staan voor aardse smarten.
Roos: Bij uitstek Mariasymbool, koningin der bloemen. Als sluitsteen in kerkgewelven. Rode rozen symb. van de martelaren, witte van de maagden.
Salvia: Geneeskrachtige plant, rijk aan etherische olie. Mariaplant.
Madeliefje: of Mariënblümchen, vaak op kribbeafbeeldingen aan de voeten van Maria, onvergankelijkheid en eeuwige liefde, ook gewijd aan de aartsengel Michaël.
Lelietje-der-dalen: Christusattribuut, heil der wereld. Men vindt het aan de voeten van het Christuskind, bij de Madonna en bij “jongste dag” afbeeldingen, aan de kant der rechtvaardigen.
Viooltje: Symbool voor lijden van Christus (paarse kleur), maar meestal symbool van de deemoed van Maria. Zie “Blaue Madonna”van Stephan Lochner.
Rus: Uit de Goddelijke Comedie van Dante. Voor Dante afdaalt aan de hand van Virgilius in het vagevuur, omgordt hij zich met de rus om ootmoedigheid te leren.
Lavendel: Deugd en deemoed van Maria
Kamille: Matricaria= Moederkruid, deugd, bescheidenheid,. Voor gezond moederschap, (“geen maagd mag aan deze plant voorbijgaan zonder een diepe buiging te maken”) Mariaplant.
Maagdenpalm: Toegewijd aan Maria, geneeskrachtige plant. Anti-diabolisch. Symb. van trouw door de kleur.
St. Janskruid: Nog gebruikt in de St. Janstros, bos bloemen van bepaalde samenstelling, gewijd door de pastoor, weert kwaad. Tegen blikseminslag.
Engelwortel: Al in de 9e eeuw afgebeeld. Drie-eenheidssymbool. Olie wordt verwerkt in de Benedictine. Zeer geneeskrachtig!!
Gras: Wereldse vreugden-vergankelijkheid. Jeroen Bosch: De wereld als hooiwagen.
Weegbree: Standvastigheid in het geloof, laat zich niet vertrappen.
Anjer: Door de nagels symbool voor de kruisiging van Christus. Dianthos = Bloem van God!
Ook Mariabloem, vanwege de geur.
Steenbreek: “doet de rotsen splijten”, daarom symb. voor de opstanding van Christus.
Stinkende gouwe: Medicinale plant, oogziekten. Heelt geestelijke blindheid. Godsheil.
Buxus: Altijd groen, onvergankelijkheid, Opstanding.
Goudsbloem: Geloof, trouw, gehoorzaamheid.
Muurbloem: Opstanding: groeit op oude muren en lijkt door stenen heen te breken. Herinnert aan het graf van Jezus waarvan een steen was gerold.


Print